Fasıl 21: Trans-Avrupa Ağları

AVRUPA BİRLİĞİ'NİN TRANS-AVRUPA AĞLARI POLİTİKASI:

Trans-Avrupa Ağları politikası ile Ulaştırma, Enerji ve Telekomünikasyon sektörlerinde Avrupa altyapısının entegrasyonu ve karşılıklı işletilebilirliği amaçlanmaktadır. Trans-Avrupa Ağlarının kurulması ve geliştirilmesi ile ulusal ağların uygun şekilde birbirine bağlanmasının ve birlikte çalışabilirliğinin teşvik edilmesi sonucunda iç pazardan tam olarak yararlanılması ve Avrupa Birliği'nde ekonomik büyümeye ve istihdam yaratılmasına katkıda bulunulması amaçlanmaktadır. TEN Politikası aynı zamanda uyumlu bir Avrupa altyapı sistemi oluşturmak için bölgesel ve ulusal altyapıyı birbirine bağlamaktadır. TEN politikasının aşağıdaki konularda etkinliği ve verimliliği artırması beklenmektedir:

• Ekonomik ve Sosyal Bütünleşme
• Kişilerin, malların ve hizmetlerin serbest dolaşımı
• Az gelişmiş bölgelerin geliştirilmesi,
• Çevresel etkilerin sınırlanması
• Komşu ülkelerle bağlantıların güçlendirilmesi
• Rekabetçi enerji üretimi ve arzı
• Yenilenebilir enerji üretiminin artırılması
• Enerji arz güvenliği ve etkinliği 

Trans-Avrupa Ağları kavramına ilk olarak Maastricht Antlaşması (1993)’nda yer verilmiştir. TEN politikası amacı “Ulaştırma, Enerji ve Telekomünikasyon sektörlerinde Avrupa altyapısının entegrasyonu ve karşılıklı işletilebilirliğinin sağlanması, bu çerçevede teknik standartların belirlenerek öncelikli ortak çıkar projeleri tespit edilmesi ve bu projeler için finansman olanaklarının geliştirilmesi” şeklinde belirlenmiştir.

TEN-T kapsamında 1990’lı yılların ortalarında yürütülen Ulaştırma Altyapısı İhtiyaç Analizi (TINA) çalışmaları ile belirlenen koridor anlayışı geliştirilmiştir. Bu bağlamda, sürekli güncellenen TEN-T indikatif haritaları ile TEN-T yük ve yolcu koridorları belirlenmiştir. TEN-T Çekirdek Ağında öncelikli olarak finanse edilmek üzere 9 ana Koridor belirlenmiştir: 1.Baltık-Adriyatik, 2.Kuzey Denizi-Baltık, 3.Akdeniz, 4.Orta ve Doğu Akdeniz, 5.İskandinav-Akdeniz, 6.Ren – Alpler, 7.Atlantik, 8.Kuzey Denizi – Akdeniz ve 9. Ren – Tuna.

2001 yılında yayınlanan “2010 için Avrupa Ortak Taşımacılık Politikası: Karar Verme Zamanı” başlıklı Beyaz Kitap’ta taşımacılık modları arasındaki dengesizliğin giderilmesine ve bağlantı sorunlarının giderilmesine önem verilmiştir. Bu kapsamda ulaştırma altyapısındaki bağlantı sorunlarını çözmek amacıyla TEN-T Rehberleri revize edilerek yatırımların altyapı bağlantıları üzerine odaklanması amaçlanmış, proje bazında TEN-T finansman oranı %10’dan %20’ye çıkarılmıştır. Bu bağlamda TEN-T çerçevesindeki projeler ile yüksek hızlı tren altyapısının geliştirilmesi, havayolu bağlantı ve yük taşımacılığını karayolundan demiryoluna kaydırmayı hedeflemiştir.

2011 yılında yayınlanan “Tek Avrupa Taşımacılık Sahası İçin Yol Haritası”nda, 2030 yılına kadar mevcut hızlı tren hatlarının üç katına çıkarılması, 2050 yılına kadar ise Avrupa hızlı tren şebekesinin tamamlanması yoluyla orta mesafe yolcu taşımacılığının büyük bir bölümünün demiryollarına kaydırılması hedeflenmektedir.  İlaveten, 2030 yılına kadar TEN-T çekirdek ağının tamamlanması, 2050 yılına kadar ise bütün çekirdek ağ havalimanlarına hızlı tren bağlantısının sağlanması AB’nin öncelikleri arasında yer almaktadır.

11 Aralık 2013 tarihli ve (AB) 1315/2013 sayılı TEN-T Tüzüğü ile 17 Nisan 2013 tarihli ve (AB) 347/2013 sayılı Tüzklerin gözden geçirilmesine yönelik olarak 14 Aralık 2021 tarihinde Avrupa Komisyonu tarafından bir öneri sunulmuş, öneri üzerinde prensipte anlaşma sağlanmıştır.

Söz konusu öneriler kapsamında, TEN-T ağı üzerindeki demiryolu ulaşım hizmetleri için daha yüksek hızların getirilmesi ve demiryolu taşımacılığı için sınırda bekleme sürelerinin maksimum 15 dakika olarak düzenlenmesi planlanmaktadır. Avrupa'daki kanalların ve nehirlerin seyir koşullarının geliştirilmesi ve gemiden gemiye aktarma noktaları ve yük terminallerinin kapasitelerinin artırılması hedeflenmektedir. Öneri kapsamında TEN-T ağının dijital teknolojilere uyumlu ve çevre dostu hale getirilmesi hedeflenmektedir. Bu kapsamda  ulaşım altyapısının dijitalleştirilmesini ilerletmek, verimliliği artırmak ve ağın güvenliğini, emniyetini ve dayanıklılığını sağlamak için 5G gibi yenilikçi teknolojilerin kullanılması hedeflenmektedir. Alternatif ulaşım yakıtları için ihtiyaç duyulan şarj ve yakıt ikmali altyapısının TEN-T ağı genelinde konuşlandırılması zorunluluğu getirilecektir. Bu bağlamda, Üye Devletlerin 2025 yılına kadar TEN-T çekirdek ağında ve 2030 yılına kadar genişletilmiş çekirdek ve kapsamlı ağlar için her 60 kilometrede bir elektrik şarj istasyonu noktası kurması sağlanacaktır.

Bahse konu ağ üzerindeki 424 büyük şehrin tamamının, sıfır emisyonlu hareketliliği teşvik etmek ve toplu taşıma, yürüyüş ve bisiklet kullanımı için gerekli altyapıyı iyileştirmek üzere sürdürülebilir kentsel hareketlilik planları geliştirmesinin sağlanması amaçlanmaktadır.

TEN-E ile enerji iç pazarının gelişmesine katkıda bulunulması, arz güvenliğinin iyileştirilmesi ve AB'nin ekonomik ve sosyal uyumuna katkıda bulunulması tasarlanmıştır. TEN-E'nin hayata geçirilmesinde göz önünde bulundurulan öncelikler ise şunlardır: Elektrik sektöründe izole durumda bulunan elektrik ağlarıyla bağlantı sağlanması, üye ülkeler arasında bağlantıların geliştirilmesi, Üye ülkelerle üçüncü ülkelerin bağlantılarının güçlendirilmesi; Doğal gaz sektöründe, doğal gazın yeni bölgelere ulaştırılması, izole durumdaki gaz ağlarının bağlantısının sağlanması, alım ve depolama kapasitesinin geliştirilmesi, gaz boru hatlarının arzının artırılarak ulaştırma kapasitesinin yükseltilmesi.

TEN-E’ye ilişkin öneri çerçevesinde ise, geliştirilmek üzere 11 öncelikli koridor ve 3 öncelikli tematik alan tanımlanmakta, destek verilecek altyapı kategorilerini karbonsuzlaştırmanın altı çizilmekte ve ilave olarak deniz üstü yenilenebilir enerjiye, hidrojen altyapısına ve akıllı şebekelere odaklanılmaktadır.

FASLIN KAPSAMI:

Trans Avrupa Ağları (TEN) Faslı ulaştırma, enerji ve telekomünikasyon olarak üç alt başlıktan oluşmaktadır.

TEN-Ulaştırmanın (TEN-T) temel amacı Üye Ülkeler arasında kişilerin, malların ve hizmetlerin serbest dolaşımını kolaylaştırmak amacıyla ‘Tek Avrupa Ulaştırma Alanı’nın fiziki altyapısını oluşturmaktır. Bu amaca ulaşmak için;

• Altyapı yatırımlarına network anlayışı getirilmiş,
• Farklı ulaştırma türlerinin intermodal bağlantısı için kesişim merkezleri (nodes) kurulması planlanmış,
• Mevcut ve planlanan yatırımlar için teknik standartlar belirlenmiş,
• Kurulacak altyapının verimliliğini ve etkinliğini artırmak için ITS’ten en üst düzeyde faydalanılması anlayışı benimsenmiştir.

TEN-Enerjinin (TEN-E) amacı Hazar, Ortadoğu ve Kuzey Afrika bölgelerinde yer alan enerji kaynaklarının AB pazarlarına ulaşması için gerekli petrol ve doğalgaz boru hatlarının inşa edilmesini, elektrik alışverişinin kolaylaşması amacıyla elektrik iletim hatları bağlantıların gerçekleştirilmesini ve elektrik sistemlerinin birlikte işlerliğinin temin edilmesini sağlamaktır.

TEN-Telekomünikasyonun (TEN-Telecom) amacı ise Avrupa çapında entegre olmuş bir telekomünikasyon ağının ve enformasyon toplumunun oluşturulmasıdır.

TEN ile ilgili en güncel mevzuata aşağıda yer verilmektedir:

1. Trans-Avrupa Ulaştırma Ağı: Regulation (EU) No 1315/2013 of the European Parliament and of the Council of 11 December 2013 on Union guidelines for the development of the trans-European transport network and repealing Decision No 661/2010/EU
2. Trans-Avrupa Enerji Ağı: Regulation (EU) No 347/2013 of the European Parliament and of the Council of 17 April 2013 on guidelines for trans-European energy infrastructure and repealing Decision No 1364/2006/EC and amending Regulations (EC) No 713/2009, (EC) No 714/2009 and (EC) No 715/2009 Text with EEA relevance
3. Trans-Avrupa Telekomünikasyon Ağı: Regulation (EU) No 283/2014 of the European Parliament and of the Council of 11 March 2014 on guidelines for trans-European networks in the area of telecommunications infrastructure and repealing Decision No 1336/97/EC
4. Trans-Avrupa Ağları Finansman Aracı (CEF): Regulation (EU) 2021/1153 of the European Parliament and of the Council of 7 July 2021 establishing the Connecting Europe Facility and repealing Regulations (EU) No 1316/2013 and (EU) No 283/2014
5. Trans-Avrupa Ulaştırma Ağı Finansman Aracı: Commission Delegated Regulation (EU) 2016/1649 Of 8 July 2016 Supplementing Regulation (EU) No 1316/2013 of the European Parliament and of the Council Establishing the Connecting Europe Facility

FASLIN MÜZAKERE SÜRECİNDE GELDİĞİ AŞAMA:

Trans Avrupa Ağları Faslının Tanıtıcı Tarama Toplantısı 30 Haziran 2006 tarihinde, Ayrıntılı Tarama Toplantısı ise 29 Eylül 2006 tarihinde yapılmıştır. Portekiz Dönem Başkanlığı’nın 27 Eylül 2007 tarihli mektubu ile ülkemizin müzakerelere yeterince hazır olduğu belirtilmiş ve Türkiye Trans Avrupa Ağları Faslında Müzakere Pozisyon Belgesini sunmaya davet edilmiştir. Fasla ilişkin açılış kriteri bulunmamaktadır. Fasıl 19 Aralık 2007 tarihinde Brüksel’de yapılan Hükümetler arası Konferans’ta müzakerelere açılmıştır.

Fasla ilişkin bir adet Teknik Kapanış Kriteri bulunmaktadır: Türkiye ve Avrupa Komisyonu, 1692/96 sayılı Kararın tadil edilmiş haline göre gelecekteki TEN-T ağı üzerinde ve söz konusu TEN-T ağı çerçevesinde Avrupa Menfaati öncelikli bir proje üzerinde anlaşmış olmalarıdır.

Teknik Kapanış Kriterinin karşılanmasına yönelik çalışmalar neticesinde Avrupa Komisyonu ile Kapıkule-Halkalı-Ankara-Sivas-Kars Demiryolu Hattı Projesi üzerinde mutabık kalınmış ve kriter karşılanmıştır. Avrupa Komisyonu Genişleme Genel Müdürlüğü 21 No’lu Trans Avrupa Ağları faslında Türkiye’nin teknik kapanış kriterini karşıladığına dair mektubu 18 Mart 2011 tarihinde Türkiye’ye göndermiştir.

Diğer yandan Avrupa Birliği 2013 yılı sonunda gözden geçirilmiş TEN-T kılavuzlarını yayınlamıştır. Bu kapsamda Avrupa Komisyonu ile birlikte yürütülen Türkiye’nin Kapsamlı Trans-Avrupa Ulaştırma Ağı güncelleme çalışmaları ve Türkiye için Çekirdek Ağ oluşturma çalışmaları 2016 yılında tamamlanmış ve söz konusu Kapsamlı ve Çekirdek Ağ haritalarımız 2016 yılı Mayıs ayında Rotterdam’da düzenlenen Bakanlar Toplantısında üst düzey mutabakatla kabul edilmiştir. 

11 Nisan 2000 tarihinde 3/2000 sayılı Ortaklık Konseyi kararıyla, katılım ortaklığının öncelikleri ve mevzuatın yaklaştırılması konularındaki gelişmeyi izlemek amacıyla, Ortaklık Komitesine bağlı, karar almaya yetkisi olmayan 8 tane alt komite oluşturulmuştur. 6 No’lu Ulaştırma, Çevre, Enerji ve Trans-Avrupa Ağları Alt Komitesinin son toplantısı 20-22 Nisan 2021 tarihinde çevrimiçi olarak yapılmıştır.

FASIL KAPSAMINDA YÜRÜTÜLEN ÇALIŞMALAR:

Trans Avrupa Ulaştırma Ağları (TEN-T)

TEN-Ulaştırmanın amacı, Türkiye ve AB arasında kişilerin, malların ve hizmetlerin serbest dolaşımını kolaylaştırmak amacıyla iyi bir ulaştırma altyapısı oluşturarak, bunun Trans-Avrupa Ulaştırma Ağlarına eklemlenmesini sağlamaktır. Türkiye, hızlı ve güvenilir ulaştırma altyapısının ve multi-modal ulaştırma ağının oluşturulmasına ve Karadeniz, Asya, Orta Doğu ve Akdeniz bölgeleri ile Avrupa arasında gerekli ulaştırma bağlantılarının sağlanmasına büyük önem vermektedir.

Bu çerçevede, ilgili AB mevzuatı ile uyumlu Ulaştırma Altyapı İhtiyaçları Değerlendirme (TINA) Çalışması yapılmış ve bu çalışma baz alınarak “Çekirdek Ağ Veri Güncelleme Dosyası” hazırlanmıştır. TINA çalışması ile ülkemizin Avrupa altyapısı ile bağlantılandırılması için öncelikli altyapı yatırım ihtiyaçları belirlenmiştir. Ülkemizin TEN-T ile bağlantısının güçlendirilmesi ve kendi çekirdek ağının inşasını amaçlayan altyapı projeleri IPA (2007-2013) altında Ulaştırma Operasyonel Programı kapsamında yürütülmektedir. Dolayısıyla, Ulaştırma Sektörel Operasyonel Programı kapsamındaki projeler de TINA çalışması temel alınarak önceliklendirilmektedir.

Trans Avrupa Enerji Ağları (TEN-E)

Avrupa Birliği (AB), sınırları arasında hem elektrik hem doğal gaz ağlarını güçlendirmek ve bunların entegrasyonunu sağlamak ile düzenli bir elektrik ve gaz akımını güvence altına almak istemektedir. Doğu kaynakları ile Batı pazarları arasında stratejik konuma sahip Türkiye, söz konusu altyapı projelerinin gerçekleştirilmesine büyük önem vermektedir.

Türkiye, bölgedeki diğer ülkelerle enerji alanında daha yakın işbirliğine imkân sağlayacak ve enerji güvenliğinin tesisi bağlamında AB’nin önceliklerinden birini teşkil eden Güney Gaz Koridorunun hayata geçirilmesinde ve Türkiye ile AB’nin enerji güvenliğine katkıda bulunmada büyük bir rol üstlenmektedir. Türkiye’nin dâhil olduğu gaz iletim ve bağlantı projeleri Türkiye’nin AB piyasası ile entegrasyonunu temin ederken, AB’nin arz güvenliğine ve kaynak çeşitlendirmesine katkı sağlamaktadır

Avrupa Birliği, Güney Gaz Koridoru çerçevesinde 4 ana hedef üzerine odaklanmaktadır:

• Hazar doğal gaz kaynakları ile Avrupa arasında fiziksel bir bağlantı oluşturulması,
• Arz güvenliğinin artırılması ve 2009’da Ukrayna-Rusya krizi gibi krizlerden en az seviyede etkilenilmesi,
• Transit taşımacılığa ilişkin risklerin azaltılması,
• Toptan satış rekabetinin artırılması.

Bu bağlamda, Türkiye ile AB ülkeleri arasında doğal gaz alanında bağlantı çalışmaları yürütülmekte olup enerji kaynaklarının ticaretinin yapılabilmesi için çalışmalar sürmektedir. Türkiye’nin enerji tüketen ve batısında yer alan ülkeler ile petrol ve doğal gaz üreticisi ülkeler arasında bir köprü işlevi gören konumu, enerji arz güvenliği açısından bakıldığında ülkemizin önemini artırmaktadır.

Ülkemiz Türkiye – Yunanistan doğal gaz enterkoneksiyonu, Bakü – Tiflis – Ceyhan, Kerkük – Yumurtalık petrol boru hattı, TANAP, TürkAkım gibi büyük çaplı projeleri hayata geçirmiştir.

Türkiye ile AB arasında sınır ötesi elektrik ticaretinin gerçekleşmesine yönelik yasal çerçevenin tamamlanması ve teknik sorunların çözülmesine ilişkin çalışmalar kapsamında, 18 Eylül 2010 tarihinde, Türkiye elektrik sisteminin ENTSO-E (European Network of Transmission System Operators for Electricity) Avrupa Kıtası Senkron Bölgesine bağlanmış ve deneme paralel çalışma testi başlatılmış ve Türkiye, Yunanistan ve Bulgaristan arasındaki sınırlı ticari elektrik alışverişi başarıyla devam etmiştir. 19 Eylül 2013 tarihinde ENTSO-E tarafından Türkiye elektrik sistemi ile Kıta Avrupası elektrik sisteminin kalıcı bağlantısının gerçekleşmesini test eden deneme sürecinin olumlu sonuçları açıklanmış ve TEİAŞ’ın söz konusu standart ve yükümlülükleri kendisi için kalıcı bir şekilde bağlayıcı hale getirecek olan Uzun Dönem Anlaşmasının imzalanmasının öngörüldüğü belirtilmiştir. Bu kapsamda, TEİAŞ ile ENTSO-E arasında kalıcı elektrik bağlantısına yönelik teknik ve hukuki yükümlülükleri tanımlayan “Uzun Dönem Anlaşma” 15 Nisan 2015 tarihinde Brüksel’de imzalanmıştır. TEİAŞ-ENTSO-E bağlantısı, uzun dönemli anlaşmanın imzalanması ile birlikte kalıcı bir bağlantıya dönüşmüştür. 14 Ocak 2016 tarihinde imzalanan anlaşma ile TEİAŞ, ENTSO-E’ye gözlemci üye olmuştur. Ekim 2018’de gözlemci üyeliğin devamı için başvuruda bulunulmuştur. TEİAŞ’ın başvurusu halen onaylanmamıştır, ancak TEİAŞ ilgili konulardaki teknik görüşmelere katılmaya devam etmektedir.

FASIL KAPSAMINDA GERÇEKLEŞTIRILEN PROJELER

Tamamlanan projeler:

• Ankara-İstanbul Hızlı Tren Hattının Köseköy – Gebze Bölümünün İnşası Projesi:
• Irmak – Karabük  – Zonguldak Demiryolu Hattının Rehabilitasyonu ve Sinyalizasyonu Projesi:
• Samsun – Kalın Demiryolu Hattı Projesi
• İnşası devam eden projeler:
• Halkalı - Kapıkule Demiryolu Hattı Projesinin Çerkezköy - Kapıkule Kesiminin İnşası Projesi (IPA II döneminde ulaştırma sektörüne ayrılan fonların %74’ü bu projeye tahsis edilmiştir.)

FASIL KAPSAMINDA İLGİLİ KURULUŞLAR VE FAYDALI BAĞLANTILAR

Ulaştırma ve Altyapı Bakanlığı
Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığı

Ulaştırma Sektörel Operasyonel Programı

 

AVRUPA BİRLİĞİ KOMİSYONU BÜNYESİNDE ÇEVRE VE İKLİM DEĞİŞİKLİĞİYLE İLGİLİ BİRİMLER

Avrupa Komisyonu – Ulaştırma ve Hareketlilik Genel Müdürlüğü 

Avrupa Birliği Türkiye Delegasyonu

Avrupa Komisyonu – Yenilikçilik ve Şebekeler Yönetim Ajansı

Avrupa Komisyonu – Trans-Avrupa Ulaştırma Ağı

Avrupa Komisyonu – Trans-Avrupa Ulaştırma Ağı Yasal Çerçevesi

Avrupa Komisyonu – Trans-Avrupa Enerji Ağları Kılavuzu